Pothranjenost

Smanjeno unošenje hranljivih materija, naročito biološki vrednih belančevina, bilo je nekad u celom svetu vrlo često i najverovatnije najčešća bolest metabolizma kod stanovništva Evrope, zbog teških ekonomskih prilika. Ono se ispoljilo i za vreme II svetskog rata u okupiranim zemljama, a naročito u koncentracionim i zarobljeničkim logorima. Na žalost, još i danas u mnogim afričkim, a i azijskim zemljama pothranjivanje, sa svim njegovim posledicama, predstavlja vrlo čestu pojavu. Prema jednoj statistici Svetske zdravstvene organizacije, izgleda da u Africi još uvek preko 25% stanovništva uzima hranu u kojoj ne postoji samo skoro potpuni deficit životinjskih belančevina, nego je i u energetskom pogledu ona nedovoljna.

U evropskim zemljama, kao i kod nas, pothranjivanje zbog ekonomske bede vrlo je retko, ali nije retko sekundarno pothranjivanje koje je izazvano neunošenjem dovoljno hrane zbog gubitka apetita, ili zbog necelishodnih dijeta, kao i zbog neapsorbovanja unete hrane u crevu, zbog raznih poremećaja u organima za varenje.

Kada ma koji od hranljivih činilaca nedostaje u ishrani, mogu nastati simptomi i znaci pothranjivanja. Potpuno je razumljivo da će jedino nedostatak energetskog materijala ishrane, odnosnio ugljenih hidrata i masti, a donekle i belančevina, voditi najupadljivijem znaku pothranjivanja, gubljenju telesne težine, dok se deficit u ishrani sastojaka koji ne učestvuju u stvaranju energije, voditi uglavnom simptomima i znacima primerenim za poremećaj u organizmu koji izaziva samo deficit tog sastojka ishrane (noćno slepilo u deficitu vitamina A, rahitis u deficitu vitamina D, itd.).

Međutim, treba znati da je kod ljudi vrlo redak deficit samo jednog hranljivog činioca, već uvek postoji istovremeni nedostatak više hranljivih činilaca u ishrani. Deficit u sastojcima hrane koji stvaraju energiju, koji je ranije bio poznat kao kalorijsko pothranjivanje, skoro uvek je praćen deficitom i u životinjskim belančevinama, kao i u pojedinim vitaminima. No, bez obzira na njihovu vrstu, sva pothranjivanja imaju nekoliko zajedničkih odlika. To su:

1. Svako pothranjivanje, kao što je već rečeno, može biti primarno, ili sekundarno, odnosno uslovljeno neunošenjem hrane zbog ekonomskih razloga, ili zbog gubljenja apetita, ili izazvano neupijanjem hrane u crevu ili, najzad, neiskorišćavanjem upijenih hranljivih materija u metabolizmu ćelija.

2. Đugotrajnije pothranjivanje prolazi kroz tri stadijuma. U prvom stadijumu pothranjivanja nema nikakvih pojava, jer organizam nadoknađuje neunete hranljive materije iz svojih rezervi tih materija (masti, belančevina, minerala, vitamina), koje postoje u svakoj normalno uhranjenoj osobi. U drugom stadijumu još uvek ne postoje nikakvi simptomi i znaci, ali se u krvi već nalaze smanjene količine hranljivih materija (šećer, masne materije, gvožđe i dr.). Najzad, u trećem stadijumu postoje svi simptomi i znaci hroničnog pothranjivanja (gubljenje telesne težine, znaci avitaminoze, malokrvnost i dr.)

3. Promena telesne težine može u početku ispoljavanja pothranjenosti varati. Kao što će se videti prilikom opisa lečenja gojaznosti, u sledećem poglavlju, u početku gubljenja telesne težine, koje uglavnom ide na račun masti, može doći do prividnog dobijanja u težini zbog zadržavanja vode. Docnije, kada su klinički znaci pothranjenosti ispoljeni, mogu otoci, u medicini poznati kao edemi, koji postoje kod svih dugotrajno pothranjenih bolesnika u kojih uvek postoji deficit životinjskih belančevina u ishrani, dati pogrešan uvid o telesnoj težini bolesnika.

4. Kod skoro svih pothranjenosti, bez obzira na njihov uzrok, postoji deficit većeg broja hranljivih činilaca. Najčešći oblik pothranjivanja je onaj u kojem postoji istovremeno deficit belančevina i energetskih hranIjivih materija, s deficitom dva ili više vitamina rastvorljivih u vodi, najčešđe folne kiseline i vitamina C, a često i vitamina Bi, kao i deficitom kalcijuma i magnezijuma. Ovaj tip deficita u našoj sredini skoro je uvek posledica sekundarnog pothranjivanja, zbog loše apsorpcije hranljivih materija u crevu.

Uzroci i epidemiološki podaci o pothranjenosti u energetskom materijalu i belančevinama.

Ako se ocenjuju uzroci pothranjenosti u celom svetu, onda je svakako, pothranjenost zbog socijalno-ekonomskih razloga najčešća. Međutkn, kod nas i u drugim evropskim zemIjarna, ovaj razlog je znatno ređi, iako i on kod nas postoji u hroničnih alkoholičara dli uživalaca droga koji su, zbog trošenja najvećeg dela novca na alkoloh i droge, lišeni mogućnosti da troše u ishrani najskuplji deo životnih namirnica — životinjske belančevine. Kod nas, kao i u drugim zemljama, nedovoljno unošenje energetskih hranljivih materija i belančevina, iako apetit ostaje očuvan, dešava se relativno često u prolaznim fiziološkim stanjima kad je potreba za ovim namirnicama povećana, a bolesnici i lekari na to ne obraćaju pažnju i ne povećavaju količinu ovih hranljivih namirnica. Deficit u ishrani životinjskim belančevinama, pa i beiančevinama biljnog porekla, koji ne mora uvek biti praćen i deficitom energetskog dela hrane, mogu da izazovu i lekari koji, kada to ne treba, izostave u ishrani bolesnika te belančevine. Pisac ovih redova imao je u nekoliko slučajeva pri'liku da vidi bolesnike kod kojih je đošlo do hroničnog pothranjivanja u belančevinama, zbog njihovog neuzimanja hranom. Te osobe su bolovale od zarazne žutice, ili od jedne bolesti bubrega, nefrotskog sindrooma, u kojima je neophodno unošenje belančevina hranom.

Mnogo češće je, u svim evropskim zemljama i u SAD, sekundarno pothranjivanje, uslovIjeno nemogućnošću upijanja hrane u crevu, a naročito poremećajem intermedijamog (ćeKjskog) metabolizma u dugotrajnim infektivnim bolestima (tuberkuloza npr.), oštećenjima jetre, organa u kojem se odigravaju najvažnije faze intermedijarnog metabolizma svih hranIjivih materija, hroničnom oštećenju bubrega i u bolestima nekih žlezda sa unutrašnjim lučenjem. Znatna pothranjenost postoji i u šećernoj bolesti, zbog velikog gubljenja šećera mokraćom, kao i povećane razgrađnje belančevina i masti. Ispitivanja na zdravim osobama mogla su da utvrde na koji način se Ijudski organizam navikava na pothranjivanje. Već u prvim danima gladovanja smanji se lučenje insulina, a poveća lučenje glukagona i kortizola, kao i epinefrina, hormona srži nadbubrežnih žlezda.

To je vrlo korisna hormonska adaptacija, jer se time olakšava razlaganje masti u masnim tkivima na masne kiseline i glicerol, koji sada uglavnom služe za stvaranje energije. Povećano lučenje kortizola, kao što je već ranije rečeno, omogućava u jetri stvaranje glikoze, potrebne u početku za stvaranje energije u moždanim ćelijama, iz aminokiselina belančevina mišića vodi progresivnom gubljenju telesne težine. Docnije, zbog smanjenog stvaranja enzima (fermenata) koji učestvuju u razgradnji masti i belančevina, usled deficita belančevina u organizmu (enzimi pripadaju belančevinama), smanjuje se razgradnja i masti i belančevina. Smanjenjem osnovnog (baznog) metabolizma, zbog smanjenog stvaranja u štitastoj žlezdi njenih hormona koji povećavaju osnovni metabolizam, smanjuje se i potreba za energijom.

U pogledu gubljenja belančevina ‘iz tkiva koje utiče na rad ćelija tih tkiva, organizam čuva ona tkiva koja su neophodna za život. Zbog toga rnozak ne gubi belančevine, a srčani mišić mnogo manje i sporije gubi belančevine od skeletnih mišića. Smanjeno unošenje belančevina hranom vodi pothranjivanju koje se ispoljava smanjenjem belančevina u krvnoj plazmi, poznatim kao belančevine plazme. U te belančevine spadaju albumini koji se stvaraju u jetri i koji, pored nekih drugih uloga, igraju vrlo važnu ulogu u održavanju prometa vode, omogućavajući normalnu količinu vode u krvi i sprečavajući zadržavanje vode i kuhinjske soli u tkivima. Kada se albumini smanje u krvi, javljaju se otoci (edemi). Istovremeno, smanjuje se i stvaranje jedne frakcije belančevina plazme gama-globulina, kojima pripadaju antitela. Stoga je pothranjivanje praćeno povećanom sklonošću ka dobijanju raznih infelccija, a i zloćudnih tumora, zbog smanjenog imuniteta prema tumorima.

Iako srčani mišić i bubrezi smanjuju svoju masu znatno sporije od drugih organa (mišići, organi za varenje i jetra) koji su manje važni za život, dpak u izraženom pothranjivanju postoje znaci da i srčani mišić smanjuje svoj rad: krvni pritisak se snižava a puls se često usporava ne samo zbog toga što se smanjio osnovni metabolizam, nego i zbog poremećaja u sdstemu koji sprovodi draži za grčenje (kontrakciju) srca. Bubrezi takođe smanjeno rade. Poremećaji srca i bubrega, koji se ne moraju ispoljiti u periodu gladovanja, mogu se ispoljiti _ iznenada u velikoj meri, ako se kod pothranjenih osoba javi neka infekcija, ili u toku pojačanog hranjenja kao terapijske mere u hroničnom pothranjivanju. Gladovanje ili izraženije pothranjivanje relativno brzo vodi poremećenom radu organa za varenje i pankreasa, koji se ispoljava prekidom lučenja njihovih sokova i Ioširn upijanjem hranljivih sastojaka. Ova pojava je posledica uništenja (atrofije), sluznice organa za varenje, kao i uništenja velikog broja ćelija pankreasa, i u još većoj meri vodi pothranjenosti, jer onemogućava varenje i smanjenim količinama hranljivih namimica.

Kod hronično pothranjenih osoba često se snižava i telesna temperatura, zbog smanjenja osnovnog metabolizma. Gubljenjem masnog tkiva i belančevina, koža pothranjenih osoba je istanjena, a na koži lica i trupa javIjaju se mrke mrlje (pigmentacije). Kosa, koja opada u velikoj meri, i dlake su krte. Zbog gubljenja u koštanom tkivu belančevine, koja je potka za taloženje kalcijuma i fosfora, kosti postaju porozne i lako lomljive. Promene se naroeito zapažaju na kičmenom stubu koji se savija i dovodi do smanjenja visine bolesnika.

Česta pojava u odmakloj fazi pothranjenosti je povečano mokrenje (poliurija) koje je izraženo naročito noću. Malokrvnost blažeg stepena postoji kod svih pothranjenih osoba. Međutim, ako u ishrani postoji deficit gvožđa ili folne kiseline, ili oba ova sastojka hrane, neophodna za stvaranje eritrocita u koštanoj srži, anemija će biti vrlo izražena. Pored deficita folne kiseline, u pothranjenosti mogu, kao što je već bilo govora, postojati i znaci deficita drugih vitamina.

Poodmaklo hronično pothranjivanje vodi poremećajima u stvaranju skoro svih hormona. Naročito je ispoljeno smanjeno stvaranje polnih hormona koje vodi sterilnosti kod žene, a polnoj nemoći kod muškaraca. Ako pothranjena truđnica i iiznese trudnoću, ona rađa dete koje ima i smanjenu dužinu i težinu. Zapaženo je da takva novorođenčad, i kad se posle porođaja hrane kako treba, rastu vrlo sporo i da intelektualne sposobnosti vrlo sporo razvijaju. Najzad, u izraženoj i dugotrajnoj pothranjenosti zapažaju se i određeni duševni poremećaji.

Prognoza pothranjenosti zavisi od njene vrste i od časa kada je utvrđena i kada je otpočelo lečenje.

Primarno pothranjivanje, odnosno pothranjivanje zbog neunošenja dovoljno hranljivih materija, najbolje se izbegava preventivnim merama svuda gde nije uslovljeno ekonomskom bedom. Naime, svakom treba da je poznato, a naročito lekarima, da postoje izvesna fiziološka stanja (trudonoća, dojenje, rastenje, rekonvalescencija posle dugotrajne bolesti) u kojima je potrebno unošenje povećanih količina energetskih hranljivih materija, a naročito belančevina, za stvaranje tkiva u deteta koje raste, odnosno za obnovu tkiva koja su razgrađena u to'ku dugotrajnije bolesti. Potpuno je razumljivo da lekar, a i bolesnikova olcolina, tieba da omoguće svim bolesnicima a naročito bolesnicima s povišenom temperaturom, koja vodi povećanoj razgradnji mnogih tkiva, unošenje dovoljnih količina hrane, a ne da hrane bolesnika čajevima i limunadama. Ako bolesnik ne može da uzima hranu, treba pokušati s hranjenjem putem infuzija. Još je veća greška lekara, kada u slučaju dugotrajnog gubljenja belančevina preko bubrega, zabrane upotrebu belančevina u hrani, kada bubrezi ne stvaraju uremiju, odnosno kad su u stanju da izlučuju azotna jedinjenja, raspadne proizvode belančevina. Ovirn preventivnim merama izbeći će se skoro uvek ona primarna pothranjivanja koja su danas kod nas najčešća.

Prognoza već postojećeg pothranjivanja loša je ako se njirne izgubilo više od 25% od bolesnikove idealne telesne težine. Prognoza u sekundarnom pothranjivanju zavisi od prognoze bolesti koja je do njega dovela. Jedini način lečenja pothranjenosti je u davanju hrane koja sadrži veće količine energetskih namirnica i belančevina nego ishrana normalne osobe iste visine i istog životnog doba. U početku tog lečenja lekar se sukobljava s činjenicama koje onemogućavaju unošenje te količine hrane (gubitak apetita i smanjeno lučenje enzima organa za varenje, što je uzrok lošeg varenja hrane, povraćanja, a naročito dijareja). Zbog toga se velika količina hranljivih materija mora uneti u organizam preko vena, tzv. parenteralnim putem (parenteral=ne putem organa za varenje nego preko krvi). To su ljudska plazma, glikoza, koncentrovane aminokiseline, a danas već postoje i tečnosti s mastima koje se unose u venu. Pored toga, te osobe moraju dobijati i ostale sastojke ishrane čiji deficit postoji (razni vitamini, minerali i dr.).

Tags:ishrana, kod dece, kod odraslih, lečenje, posledice, Pothranjenost, simptomi, uzroci