Uloga beta blokatora u prevenciji iznenadne smrti

Beta blokatori

Prvi predstavnik grupe lekova zvanih beta blokatori propranolol (Inderal) uveden je pre dvadesetak godina. Od tada je stvoren veliki broj lekova ove grupe koji imaju najširu primenu u medicini. Beta blokatori se danas koriste u lečenju hipertenzije, angine pektoris, akutnog infarkta, poremećaja srčanog ritma, hipertireoze, migrene, tremora, nekih vidova anksioznosti i još u nizu stanja. Ova grupa lekova ima danas najširi značaj u prevenciji iznenadne srčane smrti kod ugroženih kategorija. Pravilna, kontrolisana primena beta blokatora može kod osoba sa visokim rizikom sprečiti katastrofalan ishod i značajno uticati na produženje njihovog života.

Da bi se ovi lekovi mogli pravilno upotrebiti neophodno je dobro poznavati njihov način delovanja i ostale bitne karakteristike.

Beta blokatori deluju tako što blokiraju dejstvo adrenergičnog (simpatičkog) sistema. Aktivnost ovog sistema se odvija tako što nakon aktivizacije živaca, koji su u njegovom sastavu, dolazi do daljeg prenošenja nadražaja preko hemijskih materija koje se nazivaju transmiteri. To su hormoni, adrenalin, noradrenalin i dopamin, koji dalje stimulišu specifične strukture, receptore koji se nalaze u pojedinim organima. Postoje dve vrste ovih receptora — alfa i beta. U srčanom mišiću se nalaze beta receptori koji mogu biti blokirani dejstvom lekova koji se nazivaju beta blokatori. Kada ovi lekovi blokiraju pomenute receptore, onda ovi postaju nedostupni za delovanje kateholamina i na taj način se sprečava uticaj adrenergičnog nervnog sistema na srce. Pomoću opisanog mehanizma beta blokade srce se može zaštititi od niza štetnih uticaja koji se odvijaju preko već pomenutih transmitera. Srčani rad postaje mnogo ekonomičniji jer se smanjuje potrošnja kiseonika, dolazi do sniženja povišenog krvnog pritiska i sprečavanja odnosno prestanka raznih poremećaja srčanog ritma.

Beta blokatori se prema svom načinu delovanja dele u dve grupe:

Selektivni beta blokatori deluju prvenstveno na blokadu tzv. beta 1 receptora, koji se nalaze u srcu, dok je dejstvo na beta 2 receptore, koji su smešteni u zidovima bronhija, krvnih sudova i pribora za varenje, malo izraženo u uobičajenim dozama. U ovu grupu spadaju praktolol (više se ne proizvodi zbog niza štetnih dejstava), atenolol (Tenormin), metoprolol i acebutolol.

Neselektivni beta blokatori deluju tako da vrše blokadu obe vrste receptora, beta 1 i beta 2. To su propranolol (»Inderal«), oksprenolol (»Trasicor«), alprenolol (»Aptin«), pindolol (»Visken«), sotalol (»Jusotal«), labelatol (»Lamitol«), timolol i nadolol.

Bez obzira na ovu razliku u načinu delovanja, efekat lekova obe grupe u lečenju ishemičnog oboljenja srca, hipertenzije, drugih oboljenja, a i u sprečavanju pojave iznenadne srčane smrti, približno je jednak.

Više studija, objavljenih u raznim zemljama, jasno su potvrdile uspešno delovanje beta blokatora u prevenciji iznenadne srčane smrti, pre svega kod osoba koje su preležale infarkt, a i kod drugih kategorija ugroženih osoba sa visokim rizikom od nastanka katastrofe. Ova grupa lekova predstavlja i danas najefikasnije lekove za sprečavanje iznenadne smr ti, posebno onog oblika koji nastaje zbog fibrilacije komora. O tome danas postoje mnogobrojni dokazi.

Dosada najveća studija ove vrste objavljena je u SAD pod nazivom »Studija o delovanju beta blokatora kod srčanog udara« (1982). Ispitanici koji su pretrpeli infarkt primali su u toku 30 meseci propranolol, pa je u odnosu na kontrolnu grupu, koja nije primala taj lek, postignuto smanjenje ukupne smrtnosti za 26% a pojave iznenadne smrti za 28%. U »Geteborškoj studiji« (1981), bolesnici su primali metopropol pomoću koga je postignuto smanjenje smrtnosti za 36%. U »Norveškoj studiji« (1981), sa timololom smanjenje smrtnosti je iznosilo 10%, a u studiji sprovedenoj u Nju Kastlu (1982), sa sotalolom, učestalost ponovnog infarkta smanjena je za čitavih 41%. Sva ova ispitivanja sprovedena su u grupama od najmanje 1000 bolesnika, pa se rezultati mogu smatrati veoma pouzdanim.

Na koji način beta blokatori sprečavaju pojavu iznenadne srčane smrti kod ugroženih osoba i kako treba sprovoditi prevenciju?

Prema sadašnjim saznanjima beta blokatori imaju višestruko delovanje na sprečavanje iznenadne smrti, čime se može objasniti ovako uspešno dejstvo:

Efekat u sprečavanju pojave poremećaja srčanog ritma verovatno je najvažniji za prevenciju iznenadne smrti. Na taj način ovi lekovi sprečavaju smrtonosnu fibrilaciju komora.
Značajan uticaj ima usporenje frekvencije srčanog rada i smanjen rad srca, zbog čega ono radi ekonomičnije i troši manje kiseonika.
Sniženje krvnog pritiska i smanjena snaga kojom se grče srčana mišićna vlakna sprečavaju pojavu rupture, rascepa zida srčanog mišića, komplikacije koja je najčešće fataknr
Beta blokatori smanjuju koncentracije slobodnih masnih kiselina u krvi. Poznato je da ove materije povećavaju sklonost ka poremećajima srčanog ritma, a pored toga utiču i na povećanu viskoznost krvi. Zbog tog dejstva na zgušnjavanje krvi mogu olakšati nastupanje infarkta srčanog mišića.
Poznato je, takođe, da rana primena beta blokatora u akutnoj fazi infarkta dovodi do smanjenja zone oštećenja. Smanjenje infarktne zone, pod uticajem ovih lekova, svakako kasnije utiče na bolju prognozu daljeg toka bolesti jer manji infarkt izaziva i manje komplikacija.

Od pomenutih dejstava beta blokatora naj: značajniji u sprečavanju iznenadne smrti jeste uticaj na poremećaje srčanog ritma. To antiaritmijsko delovanje je posledica uticaja na depresiju razdražljivosti srčanog mišića i pojavu automatizma (suzbijanje aktivnosti pojedinih centara u srčanom mišiću koji emituju impulse i mogu prouzrokovati ubrzanja i nepravilnosti ritma), usporenje sprovođenja impulsa produženja tzv. »refraktarnog perioda« (perioda kada su vlakna srčanog mišića ne osetljiva na nadražaje) i stabilizacije membrane ćelija mišićnih vlakana. Zbog ovakvog dejstva beta blokatori se mogu koristiti u prevenciji i lečenju mnogobrojnih aritmija srca, lcao što su sinusna tahikardija, pretkomorske ekstrasistole, pretkomorno treperenje i lepršanje, paroksizmalna pretkomorska tahikardija i komorske ekstrasistole. Najveći značaj ipak ima uticaj na prevenciju pojava poremećaja ritma koje se nazivaju »maligne aritmije«, kao što su komorska tahikardija i smrtonosna fibrilacija komora.

S obzirom na značajna iskustva postignuta u velikim studijama u nizu zemalja kod ugroženih kategorija osoba sa visokim rizikom od iznenadne smrti, mogu se predložiti sledeći beta blokatori koji su u našoj zemlji u prometu:

Propranolol (»Inderal«), dnevna doza od 180—240 mg
Oksprenolol (»Trasicor«), dnevna doza od 80 mg
Atenolol (»Tenormin«), dnevna doza od 100 mg
Alprenolol (»Aptin«), dnevna doza od 400 mg
Metoprolol (»Bloksan«), dnevna doza od 200 mg

Primena beta blokatora je zabranjena kod bolesnika sa jasnim znacima srčane slabosti (otoci na nogama, izliv u pleuralnoj šupljini i drugi znaci), bronhijalnom astmom i kod usporenog sprovođenja impulsa u srčanom mišiću.