Uloga imuniteta u odbrani od tumora

Imunološki sistem igra ulogu u tzv. imunom nadzoru, koji se sastoji u tome da se svaka ćelija organizma čiji je genski materijal, koji se nalazi u hromosomima jedra, izmenjen, odmah otkrije i uništi. To je neophodno potrebno, jer se zna da svaka ćelija koja pretrpi spomenute promene, ima prvenstvo u razmnožavanju u odnosu na normalne ćelije. Pored ubrzanog razmnožavanja, tako izmenjena ćelija daje, razmnožavanjem, generaciju (klon) ćelija koje, pored brzog razmnožavanja, sporo i slabo sazrevaju, dobijajući sve karaktere ćelija zloćudnih tumora. Ovako izmenjene ćelije ne nastaju samo pod uticajem određenih virusa, nekih hemijskih jedinjenja i zračenja, nego i spontano i to naročito u ćelijama koje se i normalno brzo dele (ćelije krvi, ćelije organa za varenje i dr.). Smatra se da se te spontane promene ćelija dešavaju neprekidno u svih osoba i u svim organima, ali, zahvaljujući imunom nadzoru, ljudske osobe relativno retko obolevaju od zloćudnih tumora. Da postoji taj tip imunog naazora, odnosno imuniteta protiv tumora, dokaz je što su zloćudni tumori češći u dece i ostarelih osoba u kojih još imunološki sistem nije dovoljno razvijen (deca), odnosno vrlo je oslabljen (ostarele osobe). Zloćudni tumori su takođe mnogo češći i u osoba kod kojih postoji i ma koji oblik deficita imuniteta. Ulogu imuniteta vezanog za ćelije (T limfociti) u borbi protiv zloćudnih tumora potvrđuju i eksperimenti na životinjama: životinje kojima je odmah posle okoćenja uklonjen timus, mnogo češće oboljevaju od zloćudnih tumora nego normalne životinje.

Imunitet protiv tumorskih ćelija uslovljen je time što one sadrže nove antigene koji ne postoje u normalnim ćelijama tog tkiva. Ti novi antigeni nepoznati su imunološkom sistemu organizma u kojem su nastale i on se protiv njih bori imunitetom vezanim za T limfocite, a i humorskim imunitetom. Kod životinja, kao što su, na primer, miševi određenog soja, u kojih se određeni virusi zloćudnih tumora prenose s generacije na generaciju, imunološki sistem je još prilikom svog stvaranja upoznat sa antigenima tih virusa i docnije ih ne napada. Zbog toga se zloćudni tumor, izazvan tim virusima, javlja kod svih životinja. Postoji opravdana sumnja da i u nekim Ijudskim porodicama postoji podnošenje antigena tumorskih ćelija od strane imunološkog sistema, pa su u tim porodicama zloćudni tumori češći nego u drugim porodicama.

Protiv ovih antigena tumorskih ćehja (tumorskih antigena), organizam se brani obema vrstama imuniteta. Danas već postoje mnogobrojne probe (testovi) koje dokazuju, u serumu bolesnika, prisustvo antitela protiv ćelija zloćudnog tumora (leukemijskih ćelija, na primer), kao i prisustvo u krvi T limfocita (Tk limfocita), koji i u epruveti razgrađuju ćelije tumora. Antitela protiv tumorskih ćelija, poznata i kao citotoksična antitela, postoje naročito u raznim oblicima leukemije, dok se Tk limfociti, upereni protiv zloćudnih tumora, nalaze naročito u raku raznih organa (dojka, prostata i dr.).

Otkako su otkriveni T i B limfociti, odnosno antitela protiv zloćudnih tumora, postavlja se pitanje koliki značaj imaju T i B limfociti u borbi protiv tih tumora, kao i pitanje zašto borba imunološkog sistema protiv izazivača malignih tumora nije tako uspešna kao borba tog sistema protiv uzročnika infekcija.

Da imunitet protiv tumora igra nesumnjivu ulogu u odbrani protiv njih, govore sledeće činjenice: 1) zloćudni tumori mnogo su češći kod osoba u kojih je imunitet smanjen; 2) prognoza nekog tumora, kad on već postoji, zavisi od imunih svojstava obolele osobe; 3) kod velikog broja zloćudnih tumora (rak dojke, debelog creva, i dr.) postoji paralelizam između toka tog tumora i količine antitumorskih citoliznih antitela u serumu: u ranom stadijumu tih tumora, kad još ne postoji njihovo širenje (metastaze) na druge organe, u serumu bolesnika nalaze se velike količine tih antitela. Naprotiv, kada već postoje metastaze, citolizna antitela ne nalaze se više u serumu bolesnika.

Sva spomenuta saznanja o imunitetu protiv tumora korisno služe više za utvrđivanje dijagnoze i prognoze zloćudnih bolesti, otkrivanjem tumorskih antigena u serumu obolele osobe i utvrđivanjem stepena tog imuniteta, nego za lečenje zloćudnih tumora. Pokušaji da se zloćudni tumori leče imunim putem, tzv. imunoterapijom, još su u povoju. Davanje obolelim osobama, u aktivnom periodu bolesti, seruma ili T limfocita osoba koje su u remisiji istog tumora, vakcinisanje osobe kod koje je leukemija smirena hemijskim sredstvima, umrtvljenim leukemijskim ćelijama iz aktivne faze bolesti, kao i jačanje imuniteta raznim sredstvima, metode su koje se danas koriste u imunoterapiji zloćudnih tumora i leukemije. Rezultati su još uvek relativno slabi. Međutim, budućnost u imunoterapiji zloćudnih tumora predstavlja mogućnost da se stvore vrlo specifična antitela, poznata kao monoklonska antitela, koja napadaju samo zloćudne ćelije, odnosno njihove antigene, a ne napadaju, kao što danas čine sadašnja sredstva protiv zloćudnih tumora, i normalne ćelije.

Imunitet u transplantaciji (presađivanju) tkiva i organa, Transplantacija organa, naročito bubrega i koštane srži, predstavlja već danas jednu od najvažnijih metoda za lečenje hroničnog oštećenja bubrega i teških malokrvnosti i određenih oblika leukemije. U budućnosti to će nesumnjivo biti najuspešnija terapijska metoda za lečenje danas neizlečivih bolesti mnogih organa. Kada se nađu imunološki podesni davaoci bubrega ili koštane srži, uspeh transplantacije, naročito bubrega, je povoljan. Ako je bubreg dobijen od rođaka prvog reda (roditelji, braća ili sestre), u 70% do 80% operisanih osoba presađen bubreg radi preko jedne godine.

Odavno se već znalo da se presađeno tkivo uvek »primi«, odnosno da ono trajno normalno funkcioniše, ako pripada osobi kojoj je transplantovano (presađivanje dela kože s jednog mesta na drugo, na primer), da transplantacija ređe uspeva, ako tkivo pripada rođaku prvog reda, a da transplantacija vrlo retko uspeva ako transplantovano tkivo ili organ pripada osobi koja nije u bliskom srodstvu sa obolelom osobom. Ako je transplantovano tkivo od osobe kojoj se vrši transplantacija, ono je autotransplantat, ako je od jednojajnog blizanca (ti blizanci uvek imaju iste antigene), ono je izotransplantat, a ako je poreklom od drugih ljudskih osoba, ono je poznato kao alotransplantat. U prva dva slučaja ne nastaje posle transplantacije nikakva imuna reakcija, jer su takva tkiva, ili organi, u pogledu ćelijskih antigena, identična. Naprotiv, pri transplantaciji alotransplantata nastaju slabije ili jače imune reakcije koje vode odbacivanju transplantata ranije ili docnije, zbog toga što imunološki sistem primaoca transplantata, tzv. domaćina, reaguje stvaranjem antitela i specifičnih T limfocita protiv antigena ćelija transplantovanog tkiva, koji nisu identični sa antigenima domaćina.

Glavni ćelijski antigeni, krivi za stvaranje antitela i T limfocita protiv ćelija davaoca (gosta), odnosno, za nastanak imuniteta protiv transplantata, poznatog kao »reakcija domaćina protiv gosta«, jesu antigeni histokompatibilnosti (histos = tkivo; komatibilan=koji se podnosi), tj. antigeni tkivnih ćelija, koji određuju da li će se jedno tkivo podnositi u novom domaćinu, ili ne. Oni su poznati i kao HLA antigeni. Kao što se i antigeni krvnih grupa na eritrocitima, A, B, AB i O, dobijaju nasleđivanjem od oba roditelja, tako se i antigeni HLA sistema nasleđuju od oba roditelja i time omogućavaju razne njihove kombinacije u potomcima. Zbog toga, praktično skoro nikad, ni među rođacima prve grupe, ne postoji istovetnost u pogledu HLA antigena, iako je među njima sličnost u pogledu tih antigena najveća. Potpuno je razumljivo da će reakcija između imunološkog sistema domaćina i antigena ćelija gosta biti utoliko manja, ukoliko je sličnost HLA antigena između njih veća.

Zbog toga se prilikom odabiranja davalaca transplantata uvek vrši testiranje između limfocita davalaca i primalaca transplantata. To je reakcija tzv. mešovitog limfocitnog odgovora. Ako ove dve vrste limfocita ne reaguju među sobom, ispitivana osoba može biti davalac. Međutim, iako ova reakcija bude negativna, a davalac transplantata nije jednojajni blizanac primaoca transplantata, odbacivanje transplantata će se ipak, ranije ili docnije, desiti, jer ni tada ne postoji potpuno slaganje u pogledu HLA, a verovatno i nekih drugih, zasad nedovoljno poznatih, antigena.

Zbog toga se, da bi se sprečilo reagovanje imunološkog sistema domaćina sa antigenima gosta, vrši pre transplantacije privremeno uništenje imunološkog sistema domaćina na razne načine. To je tzv. imunosupresija koja ima i svoje loše posledice: smanjenu sposobnost organizma da se bori protiv infekcija, kao i protiv zloćudnih tumora. Kod osoba u kojih je izvršena imunosupresija, neki zloćudni tumori su 50 do 100 puta češći nego u osoba bez imunosupresije. Kada se vrši transplantacija koštane srži, ne postoji samo opasnost od uništenja transplantovanog tkiva, nego i velika opasnost po domaćina da limfociti davaoca, koji se nalaze u transplantovanoj koštanoj srži, napadnu ćelije velikog broja organa domaćina. Ta reakcija poznata je kao »reakcija gosta protiv domaćina« i može da bude fatalna po primaoca transplantata. Ona se sprečava davanjem, odmah posle transplantacije i dugovremeno posle nje, određenih sredstava koja sprečavaju delovanje limfocita davaoca. U bliskoj budućnosti će te reakcije biti potpuno uklonjene delovanjem na koštanu srž davaoca, pre transplantacije, antitelima koja uništavaju samo limfocite.

I pored svih preventivnih mera da se spreči odbacivanje transplantata, još uvek se, sem izotransplantata, transplantovani organi ranije ili docnije, brže ili sporije, odbacuju u novom domaćinu. Brzo odbacivanje transplantata naročito se dešava u osoba koje su se još pre transplantacije imunizovale protiv antigena HLA i drugih sistema koje oni nemaju, čestim transfuzijama krvi, ili krvnih ćelija, čiji su HLA antigeni bili različiti od njihovih.

Iako nepotpuno poznavanje svih tkivnih antigena, pa stoga i nedovoljno uspešna borba protiv transplantacijskog imuniteta, čini da je danas transplantacija organa, sem bubrega i koštane srži, još uvek neuspešna, ova terapijska metoda, kao i stvaranje veštačkih ljudskih organa, kada se usavrše, biće svakako glavni činioci u produžavanju ljudskog života.

Tags:ćelije, imunitet, rak, tumor, zloćudni tumor