Kako funkcioniše imunitet i koja mu je uloga

Glavna uloga imuniteta je odbrana organizma od mikroorganizama, uzročnika zaraznih bolesti, kao i od drugih materija koje su strane organizmu. Imunitet, odnosno sposobnost organizma da stekne otpornost prema većini bolesti koje preboli, bio je poznat i antičkim lekarima, iako se u to vreme nije ništa znalo
0 mikroorganizmima kao uzročnicima bolesti. Već u egipatskim papirusima, nekoliko stoleća pre naše ere, pominje se da osobe koje prebole velike boginje, ne mogu ponovo oboleti od te bolesti. Prve prave temelje imuniteta kao nauke dao je nemački bakteriolog Paul Erlih u drugoj polovini prošlog veka i početkom našeg veka, utvrdivši da se organizam normalno bori protiv mikroorganizama stvaranjem antitela protiv određenih mikroorganizama i da se, pri stečenom imunitetu, stvaraju, i to vrlo brzo, antitela protiv izazivača bolesti koju je organizam preboleo, kada on ponovo prodre u organizam. Od tog vremena se smatralo da je imunitet uvek korisna pojava i ciij lekara, naročito imunologa i bakteriologa, bio je da se protiv svake bolesti stvori imunitet, davanjem vakcina koje sadrže mikroorganizme, sposobne da stvaraju aktivni imunitet, a da ne izazivaju odgovarajuću bolest, ili da, davanjem seruma u kojima se nalaze odgovarajuća antitela, prolazno pasivno imunizuju neku osobu od te bolesti.

Brzo potom zapazilo se da davanje vakcina protiv određenih mikroorganizama, kao i drugih materija stranih našem organizmu, poznatih kao antigeni (anti = antitelo; genan = = stvarati) i sposobnih da izazovu stvaranje antitela, može ponekad da bude uzrok ne korisnih, nego vrlo ozbiljnih reakcija preosetljivosti na taj antigen. Te reakcije prvi put su zapažene 1906. godine prilikom ponovnog pelcovanja (vakcinisanja) protiv velikih boginja. Kod nekih osoba javljale su se posle te ponovne vakcinacije slabije ili jače lokalne (na mestu davanja vakcine), ili opšte reakcije, zbog »izmenjenog stanja« organizma posle prve vakcinacije. Te reakcije posle ponovnog unošenja 1 istog antigena u organizam dobile su ime alergija (alos = drukčije; ergon = reagujem). Danas se izraz »alergija« u širokom smislu upotrebljava za sve reakcije antitela sa odgovarajućim antigenom, bez obzira na prirodu antigena, koje se ispoljavaju simptomima i raznim znacima, dok se reč »imunitet« primenjuje na reakcije antitelo—antigen koje ne izazivaju nikakve kliničke pojave.

Dok se ranije izučavanje imuniteta i njegovih poremećaja ograničavalo samo na zarazne (infektivne) bolesti, izazvane raznim uzročnicima (bakterije, virusi, gljivice i dr.), danas imunologija izučava i pojave koje mogu da se dese pri presađivanju (transplantaciji) organa, odbranu organizma protiv zloćudnih (malignih) tumora, tzv. imunitet u tumorima, kao i razne bolesti koje su posledice poremećaja imuniteta, a poznate su kao alergijske i bolesti imuniteta.

Da bi se bolje shvatile te bolesti, treba, najpre, izneti ukratko podatke o normalnom imimitetu.

Normalni imunitet

Normalni imunitet, uklanjanje iz organizma patogenih (patogen = koji izaziva bolest) klica antitela, ili specijalnim ćelijama, omogućava imunološki sistem. Uloga tog sistema nije samo u uklanjanju i neutralisanju patogenih mikroorganizama, već i drugih antigena koji ne pripadaju organizmu. On i normalno vrši još dve važne uloge: održavanje normalnog stanja u organizmu, poznatog kao homeostaza i uništavanje svih ćelija svog organizma koje promene svoje osobine (hromosomsku građu u jedru, antigene na svojoj površini itd.), pod dejstvom nekih hemijskih jedinjenja, virusa, zračenja, ili spontano. Ova poslednja uloga imunološkog sistema poznata je kao imuni nadzor. Kad se izgubi homeostazna uloga imunološkog sistema, mogu da nastanu autoimune bolesti, a kad se izgubi imuni nadzor, tada neuništene, izmenjene ćelije mogu biti preteče neke zloćudne bolesti.

Imunološki sistem

Svrha je normalnog imuniteta održavanje telesnog integriteta uništavanjem svih njemu stranih antigena, prodrlih u organizam iz spo ljašnje sredine, ili nastalih u organizmu, antitelima, ili ćelijama osetljivim na te antigene. Naime, imunološki sistem reaguje protiv stranih antigena bilo antitelima, koja pripadaju određenim belančevinama krvi, poznatim i kao gama-globulini, ili specijalnom vrstom limfocita, specifično osetljivim prema određenoj vrsti antigena. Prvi imunitet poznat je kao humorski imunitet, a drugi kao imunitet vezan za ćelije.

Pored već spomenutih limfocita, u imunološki sistem spadaju i organi u kojima se stvaraju i sazrevaju limfociti: koštana srž, timus (žlezda koja se nalazi iza grudne kosti), slezina, limfne žlezde, raspoređene po celom organizmu, kao i limfne tvorevine u zidu creva. U imunološki sistem spadaju već ranije spominjani histiociti u raznim tkivima, ćelije koje nastaju iz krvnih ćelija monocita, kad oni pređu iz krvi u tkiva. Histociti ne samo da fagocituju mikroorganizme, nego i krupnije čestice, pa su poznati i kao makrofagi (makro = velik; fagein=jesti). U imunološkom sistemu nalaze se i ćelije poznate kao plazmociti, koje nastaju iz B iimfocita posle njihovog dodira (»upoznavanja«) sa određenim antigenom. U plazmocitima se uglavnom stvaraju antitela.

Odavno je bilo poznato da se limfociti, kao i sve druge ćelije krvi (eritrociti, leukociti, trombociti), stvaraju u koštanoj srži. Sve ćelije krvi, sem limfocita, prelaze iz koštane srži u krv tek kad potpuno sazre. Osnovna matična ćelija za limfocite daje, sazrevanjem, dve vrste limfocita, B i T limfocite. Ta imena dobile su ove dve vrste limfocita prema organima u kojima sazrevaju kad napuste koštanu srž. Kod ptica, nezreli limfociti koji treba da postanu B limfociti, odlaze u jedan organ poznat kao Bursa Fabricii, dok limfociti koji treba da postanu T limfociti odlaze u timus. Kod čoveka, kao i kod drugih sisara, pomenuta Bursa ne postoji i nezreli limfociti stvaraju B limfocite najverovatnije u koštanoj srži. Eksperimenti na životinjama, kao i određene bolesti čoveka skopčane s deficitom imuniteta, pokazali su da su B limfociti ćelije koje, preko plazmocita, učestvuju u stvaranju humorskog imuniteta (stvaranje antitela), dok T limfociti igraju ulogu u imunitetu vezanom za ćelije. Međutim, određene vrste T limfocita imaju značajnu ulogu i u stvaranju antitela protiv znatnog broja mikroorganizama.

Da bi B i T limfociti postali imunokompetentni, tj. sposobni da stvaraju imuni odgovor protiv određenog mikroorganizma, moraju sazrevati najpre u primarnim, a potom u sekundarnim limfocitnim organima.

U primarnim limfocitnim organima u koje spadaju koštana srž i timus, B limfociti u koštanoj srži, a T limfociti u timusu, dobijaju na svojoj površini određene primaoce (receptore) za »upoznavanje« sa svojim antigenima. Danas vlada gledište da jedan limfocit, bilo B, bilo T, reaguje na samo jedan antigen. Dobivši te receptore, kao i neke druge osobine, B i T limfociti odlaze u periferne limfocitne organe, slezinu, limfne žlezde i limfne tvorevine u zidu creva, gde postaju imunokompetentne ćelije, kad se upoznaju sa svojirn antigenom, jer su tek tada sposobni da stvaraju antitela protiv tog antigena, ili da protiv njega direlctno reaguju (T limfociti).

Stvaranje imunog odgovora, humorskog ili vezanog za ćelije, vrši se u tri faze. U prvoj fazi tog odgovora B i T limfociti se upoznaju sa svojim antigenom. Skoro uvek u ovoj fazi, već spominjani, makrofagi fagocituju antigen, da bi mu bolje pripremili antigene osobine. U humorskom imunitetu u većine imunih odgovora sa antigenom se prvo upoznaju Th limfociti koji, potom, na više načina pomažu odgovarajuće B limfocite da se upoznaju sa svojim antigenom. U drugoj fazi imunog odgovora B limfociti, posle upoznavanja sa svojim antigenom, počinju da se razmnožavaju, stvarajući veliki broj plazmocita koji stvaraju antitela protiv tog antigena. U trećoj fazi stvorena antitela napadaju svoj antigen i doprinose njegovom uništenju na više načina: taložeći antigen ili razgrađujući ga, vrlo često uz pomoć jedne belančevine krvi, komplementa. Antitela mogu uništiti antigen i uz pomoć leukocita granulocita, pomaganjem fagocitne uloge tih ćelija.

Šta su antitela? Po hemijskom sastavu ona pripadaju određenoj grupi belančevina krvi, poznatoj kao globulini, pa se stoga i antitela zovu imunoglobulini, a obeležavaju se sa Ig. Prema određenim osobinama njihovog belančevinskog molekula, Ig su podeljeni u pet klasa: IgG, IgM, IgA, IgD i IgE. Od Ig u krvi i tkivima su najmnogobrojniji IgG, koji igraju i glavnu ulogu u odbrani organizma od patogenih klica, naročito pri ponovnom prodiranju neke klice u organizam. To su takođe jedini Ig koji, preko posteljice, prelaze iz majčinog organizma u organizam ploda i štite ga od infekcija, dok se plod nalazi u materici. Kako se posle rođenja normalne vrednosti IgG nalaze u deteta tek posle 6 do 9 meseci, ono se u prvim mesecima života štiti od mikroorganizama pomoću Ig majke.

Za imunitet ćelija najvažniji su T limfociti. Posle susreta sa svojim antigenom i upoznavanja s njim, T limfociti se naglo razmnožavaju, dajući veliki broj T limfocita koji su imunokompetentni za taj antigen. Međutim, oni ne napadaju svoj antigen pomoću Ig, nego ili direktno na zasad još nedovoljno utvrđen način, ili lučeći veći broj jedinjenja, tzv. limfokina, koji deluju direktno na antigen, ili pomažu granulocitima i makrofagima u njihovoj borbi protiv antigena. U limfokine spada i jedno jedinjenje belančevinske prirođe, interferon, kojima se ćelija, osetljiva na viruse, bori protiv njih. Iako veliki broj ljudskih ćelija može da stvara interferon, T limfociti su, posle dodira s virusom, ili nekim drugim jedinjenjima, najbolji proizvođači interferona. Zbog ovog antivirusnog dejstva interferon se koristi u lečenju zloćudnih tumora. Dosad su rezultati takvog lečenja vrlo slabi.

Uloga imuniteta vezanog za ćelije važna je u borbi protiv uzročnika infekcija koji se nalaze u ljudskim ćelijama (bacil tuberkuloze, uzročnik crevnog tifusa, razni virusi, gljivice i dr.). Uloga ovog imuniteta značajna je u borbi protiv zloćudnih tumora, kao i u odbacivanju transplantovanih tkiva i organa.